Historia organów
Historia organów w kościele Świętej Rodziny
Krótki rys historyczny
Kościół św. Rodziny powstał w latach 1929 – 1930 jako świątynia katolicka według projektu architekta Kurta Langera. Został zaprojektowany jako budowla modernistyczna z elementami neoromanizmu. Jest wybudowaną z betonu i cegły trzynawową bazyliką z wielką, masywną wieżą frontową. Kościół jest orientowany – na wschodzie znajduje się pięciokątne prezbiterium. Wieża zwieńczona jest ceglanym gzymsem kostkowym i pokryta geometrycznym, kalenicowym hełmem. Kościół może się również pochwalić instrumentem, jakim są organy, zbudowane przez słynną firmę organmistrzowską braci Rieger.
Firma organmistrzowska została założona w 1873 r. przez braci Franza i Otto Riegera w Jägerndorf (obecnie Krnov w Czechach). Na początku nosiła nazwę Rieger & Söhne, a od 1879 r. Gebrüder Rieger. Sukces firmy na wystawie światowej w Paryżu przyczynił się do jej szybkiego rozwoju. W ciągu pierwszych 30 lat istnienia zakładu zbudowano ponad 1000 instrumentów. Firma była wielokrotnie nagradzana, m.in. w 1880 r. cesarz Franciszek Józef odznaczył Franza Riegera Krzyżem Rycerskim, zaś w 1899 r. papież Leon XII mianował Otto Riegera, rycerzem Orderu Ziemi Świetej. Od 1918 r. właścicielem zakładu, który znalazł się w granicach Czechosłowacji, został Josef von Glatter-Götz. W latach 20. XX wieku w fabryce było zatrudnionych 8 urzędników i 160 robotników. Charakteryzowała się ona solidnością wykonanych projektów, użyciem najlepszych materiałów i krótkim czasem wykonania instrumentów (do 9 miesięcy). Zajmowała 4 hale montażowe, gdzie klient mógł przetestować wstępnie zintonowane organy. W ofercie znajdowało się 75 typów dyspozycji organów od 2 do 100 głosowych. Po zakończeniu II wojny światowej majątek firmy został znacjonalizowany przez władze czechosłowackie. Nastąpiło też połączenie z inną wytwórnią organów z Krnova, firmą Kloss i pod nazwą Rieger-Kloss działa ona do dzisiaj w Czechach. Z kolei Josef von Glatter-Götz i inne osoby związane z przedwojenną firmą Rieger, założyły w 1946 r. zakład „Rieger Orgelbau” w Schwarzach w Voralbergu, gdzie do dziś funkcjonuje. Organy firmy Rieger montowano w tak odległych krajach jak Turcja i Palestyna czy Meksyk i Argentyna. Na ziemiach polskich działalność firmy obejmowała głównie Galicję i Śląsk, w mniejszym stopniu Królestwo Polskie.
Dostępne źródła błędnie datują budowę organów w kościele św. Rodziny podając rok 1934, a niektóre nawet 1937. Z „Zimpeler Nachrichten-Blatt” jasno wynika, że organy zostały zbudowane w roku 1931. Na stronie 2 można tam przeczytać: [ogłoszenia parafialne] „niedziela, 20 grudnia, godz. 5 po południu: uroczyste poświęcenie nowych organów połączone z nabożeństwem muzyki kościelnej.”1 Ponadto, Ludwig Burgemeister podaje wprost datę budowy organów: „Bracia Rieger, Karniów, Śląsk Sudecki: 1931 Wrocław – Sępolno”.2
Instrument w kościele św. Rodziny we Wrocławiu na Sępolnie, został zbudowany w roku 1931 jako Opus 2522. Organy te posiadały wówczas 40 głosów (37 głosów realnych i 3 transmisje) i klasyfikowały się do grona większych instrumentów we Wrocławiu. Posiadały elektropneumatyczną trakturę gry i rejestrów, 3 manuały (klawiatury ręczne), klawiaturę nożną (pedał), 2 szafy ekspresyjne (żaluzje) dla II i III manuału oraz unikalne jak na tamte czasy urządzenie: pamięć elektryczno-pneumatyczną umożliwiającą zapisywanie i zapamiętywanie 8 dowolnych kombinacji rejestrowych. Napięcie 24 V do zasilania elektromagnesów traktury dostarczała prądnica sprzężona z silnikiem turbiny. Dyspozycja przedstawiała się następująco (pisownia oraz kolejność głosów spisana przez Józefa Cynara z kontuaru Riegera, przed przystąpieniem do remontu w 1980 roku; brak informacji o urządzeniach dodatkowych, rejestrach zbiorowych itp.):
I Manual
- Hohlflöte 8’
- Principal 8’
- Gemshorn 4’
- Oktave 4’
- Blockflöte 2 2/3’
- Oktavin 2’
- Mixtur 4 fach
- Bordun 16’
- Trompete 8’
- II/I 8’
- III/I 8’
- I 4’
- II/I 4’
- III/I 4’
- II/I 16’
- III/I 16’
- I ab
II Manual
- Vox Coelestis 8’
- Salicional 8’
- Quintade 8’
- Quertflöte 8’
- Flöten Principal 8’
- Rohrflöte 4’
- Principal 4’
- Waldflöte 2’
- Kornet 3-4 fach
- Vox humana 8’
- III/II 8’
- II 4’
- III/II 4’
- II 16’
- III/II 16’
- II ab
III Manual
- Lieblich Gedakt 8’
- Travers Flöte 8’
- Geigen Principal 8’
- Rohrquintade 4’
- Prästant 4’
- Quinte 2 2/3’
- Quertflöte 2’
- Terz 1 3/5’
- Quinte 1 1/3’
- Sifflöte 1’
- Krumhorn 8’
- Regal 4’
- Dulcian 16’
- III 4’
- III 16’
- III ab
Pedal
- Echobass 16’
- Subbass 16’
- Contrabass 16’
- Oktavbass 8’
- Holzflöte 4’
- Nachthorn 2’
- Dulcian 16’
- Posaune 16’
- Regal 4’
- I/P 8’
- II/P 8’
- III/P 8’
Po tym krótkim opisie widać, że wówczas były to organy bardzo nowoczesne, zbudowane według ówczesnych tendencji, tak charakterystycznych dla instrumentów firmy Rieger. W czasie II wojny światowej nie podzieliły tragicznego losu wielu przepięknych i doskonałych instrumentów zniszczonych kościołów wrocławskich i cudem ocalały.
W takim oryginalnym stanie instrument służył przez lata, ale stan techniczny był coraz gorszy, szczególnie traktury elektropneumatycznej, która była już mocno zużyta i stopniowo stawała się przestarzałą. Kolejnym bardzo poważnym utrudnieniem do prowadzenia drobnych napraw była nieprawdopodobna wręcz ciasnota wewnątrz instrumentu, uniemożliwiająca jakikolwiek dostęp do części mechanizmów, piszczałek, a co dopiero naprawę lub usunięcie banalnych, ale uciążliwych usterek, które pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku praktycznie uniemożliwiły grę. Wobec takiej sytuacji została podjęta decyzja o przeprowadzeniu kapitalnego remontu organów wraz z ich rozbudową. Szafa organowa została przesunięta do przodu (w kierunku ołtarza głównego) z głębi empory organowej o 1,5 m, lecz z zachowaniem oryginalnego prospektu. Został zmieniony cały kontuar i usytuowany w nowym miejscu. Dyspozycja instrumentu została rozbudowana z 40 do 45 głosów i wykonano bardzo szeroki zakres prac techniczno-muzycznych. Dostęp do niektórych elementów możliwy był po raz pierwszy od momentu budowy organów w 1931 roku dopiero po przebudowaniu szafy organowej i jej wysunięciu. Remont wraz z przebudową i rozbudową instrumentu trwał od IV 1980 roku do II 1981 roku. Prowadzony był przez Zakład Organmistrzowski Józefa Cynara z Wrocławia. W lutym 1981 roku odbyło się poświęcenie organów po przebudowie i remoncie.
W 1995 roku, po kilkunastu latach eksploatacji, został przeprowadzony remont polegający na bieżącej konserwacji, wymianie zużytych elementów traktury elektropneumatycznej (mieszki), czyszczeniu wnętrza wraz z piszczałkami oraz gruntownym strojeniu. Całość prac przeprowadził Zakład Organmistrzowski Antoniego Szydłowskiego.
W roku 2005 Antoni Szydłowski przeprowadził kolejny remont wraz ze zmianą kolorystyki szafy organowej oraz renowacją piszczałek prospektowych. Zmiany również objęły trakturę kontuaru. Dotychczas istniejące w kontuarze przekaźniki i elektromagnesy, zastąpiono nowszym, bardziej trwałym i mniej zawodnym, systemem elektronicznym.
Organy, zwane Królem instrumentów, to niezmiernie złożony i skomplikowany mechanizm (porównywalny często z samochodem), który by działał sprawnie i bez niespodzianek, musi być poddawany regularnym przeglądom, bieżącym naprawom oraz strojeniu.
Organy kościoła św. Rodziny zaliczają się do jednych z większych instrumentów na terenie Wrocławia.
Dane techniczne charakteryzujące instrument
- organy liczą 3026 piszczałek
- największa piszczałka drewniana ma długość 5,6 m; waży około 70 kg; generuje dźwięk o częstotliwości 32 Hz
- najmniejsza piszczałka metalowa mierzy w części grającej 12 mm, generuje dźwięk o częstotliwości 16 kHz
- najgłośniejszym głosem w dyspozycji jest Puzon 16’ znajdujący się w Pedale
- najcichszy głos to Unda Maris 8’ w III manuale (przy zamkniętej żaluzji)
- organy liczą 45 głosów (42 głosy realne i 3 transmisje) w tym 6 głosów językowych
Obecna dyspozycja (po przebudowie J. Cynara IV 1980 – II 1981; kolejność według numeracji w kontuarze, pisownia nazw głosów zgodna z zapisem na rejestrach):
Pedał (30 tonów)
- Kontrabas 16’
- Subbas 16’
- Echo 16’ 3
- Oktawa 8’
- Fl. drewn. 4’
- Róg nocny 2’
- Cynk 3x 4
- Mixtura 4x 4
- Puzon 16’
- Dulcjan 16’ 5
- Regał 4’ 5
- I – P
- II – P
- III – P
Manuał I (56 tonów; po przebudowie J. Cynara TYLKO I man. ma 56 tonów)
- Bourdon 16’
- Pryncypał 8’
- Fl. otwarty 8’
- Oktawa 4’
- Gemshorn 4’
- Kwinta 2 2/3’ 6
- Oktawa 2’ 7
- Cornet 4x 8
- Mixtura 4x 4
- Trompet 8’
- II – I
- II – I super
- II – I sub
- III – I
- I super
Manuał II (58 tonów)
- Prync. fl. 8’
- Fl. harm. 8’
- Kwintadena 8’
- Pryncypał 4’
- Fl. rurkowy 4’
- Oktawa 2’ 4
- Fl. leśny 2’
- Kwinta 1 1/3’ 9
- Acuta 4x 4
- Vox humana 8’
- III – II
- II super
- Tremolo II
Manuał III (58 tonów)
- Prync. vl. 8’
- Fl. kryty 8’
- Salicjonał 8’ 10
- Unda Maris 8’ 11
- Praestant 4’
- Kwintadena 4’
- Nasard 2 2/3’
- Picolo 2’
- Tercja 1 3/5’
- Sifflet 1’
- Mixtura 4x 12
- Dulcjan 16’
- Krumhorn 8’
- Regał 4’
- Tremolo III
Pomoce: połączenia: II-I, III-I, III-II, I super, II-I super, II-I sub, II super, I-P, II-P, III-P
Stała kombinacja: Tutti
4 wolne kombinacje, automat pedałowy, wyłączniki indywidualne głosów językowych, crescendo, tremolo manuału II, tremolo manuału III, żaluzja manuału III
opracował: Damian Dębicki